The Statue of Liberty - Ellis Island Foundation
Cerkiew Sw. Mikolaja w Dobrej Szlacheckiej
Embassy of Ukraine in The United States of America
Confederation of the Polish Nobility
Consulate General of the Republic of Poland
Carpatho-Rusyn Society, Culture, History, Genealogy, etc.
Genealogical Research Society of Northeastern Pennsylvania, Inc. (CLOSED)
SS. Cyril & Methodius Ukrainian Catholic Church in Olyphant, Pennsylvania
Nobles Winery in Pleszawa, Dobra; Winnica Szlachecka w Dobrej
NOBILITY
In Poland, there was no legal division into titled aristocracy ("lords") and lower nobility:
a) Gołota - occupied the lowest position; this was nobility without land ownership; in the 16th century, often living in cities and engaging in usury, trade, or crafts, later entering service primarily under magnates or wealthy nobility; they were not admitted to land offices or local assembly functions (however, upon acquiring or leasing land estates, they regained full noble rights).
2. Petty nobility - owned a small plot of land and cultivated it themselves, without subjects; they were particularly numerous in Mazovia and Podlasie, and also present in Greater Poland, Lesser Poland, and Pomerania; their economic position was close to that of peasants; they paid taxes like them.
3. Middle nobility - owners of one village (or part of it) to several; they displayed great economic, political, and cultural activity; they set behavioral standards.
4. Magnates - owners of dozens or hundreds of villages, towns, and small towns; they included descendants of powerful Polish families, former princes from Lithuania and Ruthenia, or individuals who achieved wealth through their own efforts and royal favor; magnates held the most important state and church offices; they primarily formed the Senate, and in the 16th century, they eagerly adopted foreign titles of princes or counts (from the emperor or pope) until 1638, when the Sejm prohibited accepting and using such titles, with exceptions for families that signed the Act of the Union of Lublin with a title.
- The noble estate was formed from two social strata: magnates and knights.
- In the 16th century, there was a legal difference between the two groups, expressed in higher compensation for killing 或 wounding a magnate compared to an ordinary knight.
- In Poland, there was no widespread dependence of lesser knights on magnates.
- General privileges granted to all nobility were crucial for erasing legal differences between magnates and knights and for legally distinguishing the noble estate:
- The Košice Privilege of Louis of Hungary - 1374
- The Czerwińsk Privilege of 1422
- The Jedlnia Privilege of 1430
- The Cerekwica-Nieszawa Privilege of 1454
These privileges:
- Exempted the nobility from most taxes,
- Guaranteed personal and property inviolability,
- Granted specific rights to noble assemblies,
- A noble was someone born into a noble family, who owned land outright, and was subject to noble jurisdiction; their privilege included using a coat of arms, with significant importance placed on heraldic clans, which included families using the same coat of arms, often unrelated to each other,
- In the 14th and early 15th centuries, it was not yet a closed estate; representatives of the burghers, and even enriched peasants, could acquire a piece of land and legally or illegally obtain noble rights,
- The noble estate in Poland was exceptionally numerous, encompassing about 10% of the population by the end of the Middle Ages,
- Magnates held a dominant position, controlling vast landed estates in the 15th century (Lesser Poland), which also included royal estates pawned by rulers (though it was not a closed circle of a few dozen families),
- Late medieval rulers often entrusted central offices to individuals from the middle knighthood, who thus advanced to the ranks of magnates.
Noble privileges:
- They had exclusive rights to actively participate in sejms and local assemblies, hold state offices, and elect the king,
- A noble could acquire land, and from 1573, they were also granted the right to extract minerals, salt, and sulfur from their lands,
- A noble could not be arrested without a court verdict - their home was inviolable, their lands free from regular taxes (except for petty nobility),
- Goods belonging to a noble were exempt from duties (except for the rarely enacted general duty), and nobles received salt at a lower price,
- A noble was obligated to participate in the rarely convened general levy,
- They imposed a rule on cities that taxes enacted for the entire state burdened burghers.
In 1578, the Sejm decreed that the king could grant nobility only during a Sejm - an exception could be ennoblement for military valor.
Until the end of the 16th century, neither religion nor nationality affected the ability to hold office, sit in the Sejm, or receive royal grants. The nobility found models in the Roman Republic.
- Representatives of capitals and Prussian cities had the right to participate in general assemblies (including those electing successive Jagiellons to the Polish throne), though they played a minor role there.
Polish nobility estate privileges
Year Privilege Ruler Content of the privilege
1355 In Buda Louis of Hungary pledged that if he became king: a) he would not impose extraordinary taxes without noble consent, b) he would not waive the obligation to support the king and his entourage during travels across the country.
1374 Košice Louis of Hungary The king guaranteed the nobility, in exchange for recognizing the rights of one of his daughters to the Polish crown, the following rights: - Exemption from the poll tax except for 2 groszy per peasant łan - a unit of land area. - Exemption from the obligation to build and repair castles, - Introduced compensation for noble participation in expeditions abroad, - The office of starosta was to be granted only to Poles, and other offices to nobility from the respective land.
1388 Piotrków Władysław Jagiełło - Confirmed existing rights and privileges.
1422 Czerwińsk Władysław Jagiełło - The king prohibited the confiscation or seizure of noble estates without a court verdict, - The king could not mint coins without the consent of the royal council.
1423 Warta Władysław Jagiełło - Regulated provisions regarding peasants leaving villages, - Removal of a "rebellious" reeve through forced buyout of reeve estates, - Oversight by land officials over measures, weights, and prices in cities.
1430 Jedlnia, confirmed by royal Władysław Jagiełło - The king confirmed previous noble and clergy privileges, ensured noble personal and property inviolability without a royal court verdict; extended Polish rights to Ruthenian lands.
1454 Cerekwica-Nieszawa Casimir Jagiellon - The king could not summon the general levy or impose taxes without the consent of land assemblies.
DEVELOPMENT OF NOBLE DEMOCRACY IN THE POLISH-LITHUANIAN COMMONWEALTH 16TH-18TH CENTURIES
Noble democracy was a system that took shape in Poland in the 15th-16th centuries thanks to privileges gained by the nobility. It ensured their dominance over other estates and influence on the state’s internal and external policies. Privileges were legal acts through which the nobility gained political, economic, judicial-administrative, and financial rights, as well as exemptions from certain public law obligations.
It is worth starting by mentioning how the nobility acquired their privileges. In 1370, by the decision of Casimir the Great, Louis of Anjou took the Polish throne. As a foreign monarch, he lacked hereditary rights to the Polish crown. To maintain his power in the kingdom, he had to consider the opinions and moods of Polish society, not only magnates but also nobility and burghers, more than his predecessor. Louis’s rule sparked widespread discontent. Riots and even open rebellions broke out. The nobility felt their strength. The support of some magnates was insufficient for the king to establish his dynasty in Poland. The fact that he had no male heirs, only daughters, further complicated the situation. Wishing to secure the throne for one of them, he had to appeal not to the royal council but to the broader nobility. At the assembly of estate representatives in Košice in 1374, the nobility agreed to recognize one of Louis’s daughters as the successor to the Polish throne in exchange for a privilege exempting them from the poll tax, except for 2 groszy annually per łan used by a peasant, to be paid “as a sign of the highest royal authority.” The Košice Privilege included several other royal commitments, such as: exemption of the nobility from the obligation to assist in building defensive fortresses unless they had previously consented; the obligation to ransom a noble who fell into captivity during a foreign expedition organized by the king; appointing only Poles to starosta offices; preserving the integrity and wholeness of the state’s territory. Louis’s privilege ultimately solidified the public-law nature of royal power; henceforth, the monarch’s actions were constrained by the will of the noble estate, and he committed to ruling with their participation (for example, he could appoint land officials only from nobility settled in the respective land). Gradually, a rule emerged that a land official was more a representative and executor of the nobility’s will than a representative of state authority.
After the Košice Privilege, more followed. King Władysław Jagiełło played a special role, as he not only lacked any hereditary rights to the Polish crown but was a pagan before taking the Polish throne and marrying Jadwiga. As Jadwiga’s spouse, he was a co-king, and after her death, the kingdom’s estates had to reaffirm his right to the throne. This forced him to grant numerous privileges to the nobility and magnates, limiting his autonomy. In 1388, he issued a privilege in Piotrków, confirming and expanding Louis of Hungary’s privileges. In 1422, the nobility obtained the Czerwińsk Privilege, which guaranteed the inviolability of noble estates, preventing the king from seizing or confiscating them without a court verdict; it reinforced the principle of adjudication by courts based solely on written law; it prohibited combining the offices of starosta and land judge. The Warta Privilege of 1423 allowed the nobility to buy out a reeve estate if the reeve proved defiant or disobedient. In 1425, the Brześć Privilege was issued, as well as the Jedlnia Privilege in 1430, while the most comprehensive, confirming all previously issued privileges, was the Kraków Statute of 1433.
The Cerekwica Privilege of 1454 was also significant for the nobility, in which the king committed to appointing one of four candidates presented by the nobility of a given land to the office of land scribe. This was a crucial step toward full noble self-government influence over the appointment of important offices endowed with real competencies. This weakened the king’s position relative to territorial officials. Another privilege, issued in 1454, the Nieszawa Privilege, brought the nobility many economic benefits. A fundamental principle for the noble state was introduced by the constitution enacted in 1505 in Radom. This principle stated that nothing new (nihil novi) could be established in the realm of general state laws and noble estate privileges without the consent of both Sejm chambers: the Senate and the Chamber of Deputies. This constitution, by establishing equal competencies for both chambers in legislation and directing current state policy, thereby established noble democracy, in which the Sejm carried out the will of the noble masses.
All the above-mentioned privileges caused the nobility’s role in the state to grow at the expense of weakening royal power. The formation of the noble estate and the growth of its significance also occurred in Lithuania, which in the first half of the 16th century underwent profound internal changes, bringing its social and economic system closer to that of Poland. The issuance of the Lithuanian Statutes, which codified laws and increased the nobility’s political privileges, played a significant role here. As their economic position strengthened, and as Lithuania and Poland became more similar in terms of political and systemic structure, the desire to strengthen the bond between these countries grew on both sides. Polish-Lithuanian negotiations began at the Sejm of 1563-1564, where Zygmunt August transferred his hereditary rights to Lithuania to the Crown. Initially, the negotiations yielded no results. The Lithuanian magnates, unwilling to lose their dominant position, agreed only to a loose union. The resolution came at the joint Polish-Lithuanian Sejm in Lublin in 1569. When dissatisfied Lithuanian magnates interrupted the negotiations there and returned to Lithuania, Zygmunt August announced the incorporation into the Crown of the border areas colonized by petty Mazovian nobility—Podlasie, as well as Volhynia and the Dnieper region, the Kyiv and Bracław voivodeships. The nobility of these lands was equalized in rights with the Crown nobility, and the Polish system was introduced. Faced with this fact and under growing pressure from the middle nobility, the Lithuanian magnates returned to Lublin, where on July 1, the union between the two states was sworn. It was strictly noble in character and was carried out solely in the interest of this class.
The Union of Lublin provided for a jointly elected ruler, a common Sejm, Senate, and currency of the same value (though minted separately in Lithuania and the Crown). Both countries were to conduct a common foreign and military policy, although separate offices for Lithuania, including the highest ones, separate military, state treasury, and judiciary remained. Numerous systemic distinctions also persisted. However, Polish and Lithuanian nobility could freely acquire estates and settle throughout the entire state. In this way, Poland and Lithuania created the Polish-Lithuanian Commonwealth, in which only the nobility could enjoy full freedom and liberty.
Polish and Lithuanian nobility led a similar, primarily landed lifestyle. Through joint participation in state-wide institutions and various political, economic, and familial contacts, the nobility from different provinces became more alike. The commonality of legal status and interests led to unification in language, culture, and ultimately religion. This community in the 16th century was referred to as the noble nation, constituting up to 10% of the population.
In the Commonwealth, state offices such as chancellor, vice-chancellor, treasurer, grand marshal, grand hetman, as well as territorial offices, i.e., starosta, voivode, castellan, were separate for the Crown and Lithuania, and only members of the ruling estate held them. Most noble officials lacked higher legal education. Offices were held for life and granted generally regardless of the candidate’s preparation for the role.
Self-government included local assemblies and land courts. Each assembly was the highest and, in essence, the only authority over the territory it covered. By the end of the 16th century, the following were distinguished: pre-Sejm assemblies, which elected and sent deputies to the general Sejm, providing them with instructions; deputy assemblies, where the nobility elected deputies to the Tribunal (Crown and Lithuanian); electoral assemblies, which chose district officials and candidates for royal nomination as judges; and reporting assemblies, which received deputies’ reports from Sejm sessions and made decisions on tax collection. Different types of assemblies convened as gatherings of all citizens of a land, district, or voivodeship. They were attended—out of free will and a sense of duty—by the highest-ranking officials of a given territory, e.g., voivode, castellan. The elite of a territory also participated in assemblies, i.e., nobility endowed with actual (chamberlain) or merely titular dignities (standard-bearer, bailiff, cupbearer, sword-bearer, carver, steward, treasurer). By gathering the entire nobility of a territory, the assembly embodied the idea of direct democracy.
Assemblies were often numerous and noisy, rarely calm. Every noble, even the poorest, tried to attend an assembly to demonstrate their political significance; in districts with a lot of petty nobility, the assembly took on the external appearance of a fair or a grand reception for crowds. Wealthier and middle nobility were regularly invited by magnate patrons, who thus secured their votes. Assembly deliberations most often took place in a church, which was transformed into a very secular house of debate, often tumultuous, often scandalous. But the church, though chosen for its largest space, was insufficient for the crowds wanting to participate in the assembly. Thus, there were plenty of nobles at the church cemetery, in squares, and on the streets of the town. The farther from the church, the greater the number of those less interested in the proceedings. Some attendees only waited for an opportunity to shout or even draw a saber. Assembly brawls were frequent: too many participants, too much temperament, too little discipline. Until the mid-17th century, assemblies were relatively calmer, but later, with the decline in political culture, few assemblies passed without a quarrel.
Self-government also included noble courts (land court and chamberlain court), which handled cases of nobility settled in a land or district during periodic sessions. Members of these courts were elected at assemblies and then presented to the king for nomination. The castle court, administered by the starosta in the town serving as the seat of the starosty, operated permanently. A noble could appeal the verdict of any of these courts to the Tribunal—Crown or Lithuanian, depending on their place of residence. Tribunals became, in practice, a mediating institution in frequent disputes between the nobility and the clergy. For all types of courts, the highest appellate instance was the Sejm court, administered by the king. It adjudicated the most serious cases, i.e., treason, murders, and could impose the harshest penalties: death, deprivation of public and honorable rights, or exile from the country.
A characteristic feature of the noble justice system was the lack of an executive authority capable of enforcing court verdicts. The offices of voivodes, castellans, and starostas lacked adequate police forces. Thus, many noble defendants could remain practically unpunished. The execution of verdicts fell to the local community, which created the institution of the raid, i.e., the collective execution of a court verdict by the nobility gathered under the starosta’s leadership.
In the Commonwealth, the center of state power was the Sejm. The so-called first estate of the Sejm was the king. Only he had the right and duty to convene the Sejm. He set the date of sessions, had the right to appoint officials and grant them land, held legislative initiative, and directed foreign policy. The Sejm consisted of two chambers: the Senate and the Chamber of Deputies. The Senate included archbishops and bishops, voivodes and castellans, Crown and Lithuanian ministers. As a whole, it served as an advisory body whose opinion influenced the course of events. The Chamber of Deputies embodied, as it were, the entire noble society, the knightly estate, and partly the burghers of royal cities. The scope of the chamber’s competencies was unlimited. It decided, or rather confirmed, the decisions of the whole in all matters concerning it—war and peace, the Prussian fief, district demarcations.
The Sejm, per custom, began with a holy mass celebrated by one of the bishops, after which the chambers deliberated separately. These were interrupted by meetings with the monarch and senators, and joint commissions were appointed to handle specific matters. Resolutions adopted by the Chamber of Deputies, the Senate, and approved by the king were divided into: constitutions (statutes), which contained legal provisions or political decisions, and tax universals, specifying the type, amount of enacted taxes, and the method of their collection, tax reforms.
The Sejm’s functions were as follows: enacting laws, taxes, granting nobility, receiving envoys, controlling the treasury, convening the general levy, and holding the right to pardon and amnesty. The Sejm’s work left much to be desired. The most serious shortcomings included: the tardiness of deputies and senators, revisiting matters already discussed.
Democratic mechanisms of political life required debates, disputes, and arguments. It was necessary to persuade people if any political group wished, whether at the assembly or Sejm forum, to push through its point of view. As a result, more than in any other European country, public opinion in Poland began to play a particularly important role. It became a significant factor in political maneuvering. Polish kings eagerly demanded that their supporters send news about the nobility’s stance on specific issues, their opinions, and positions. A political model emerged in which the king could, without major internal upheavals, make specific diplomatic moves, favor certain groups, or even harass others, pursue a policy of distributing goods and offices, but could not undertake any significant military initiative without noble taxes or implement any major internal changes in the Commonwealth without noble support. This does not mean, however, that the nobility became a force capable of pushing through its own program without the monarch, let alone against the monarch. All positive legislative achievements of the Polish Sejm were ultimately the result of cooperation between the nobility and the throne, even if it was to some extent coerced by one side or the other or based on compromise. Neither side had a strong enough political position to implement a specific program; both, however, were strong enough to effectively thwart the other’s plans.
In the process of shaping public opinion, alongside information, propaganda, and agitation, constant factors played a significant role. These were primarily the core ideological values of the noble estate: freedom, equality above all, but also the nobility’s innate pacifism, suspicion toward the throne, reluctance to bear burdens for the state, and in Lithuania—fear of violating the principle of the Grand Duchy’s distinctiveness.
The nobility, having formally freed itself from the dominance of the magnates, organized the state according to its own concepts. All its legislative actions aimed to safeguard against the possibility of strengthening royal power, against absolutism. Free election viritim, meaning the election of a new king by—theoretically—the entire nobility at a specially convened assembly, served this purpose. It was essentially an attempt to introduce direct democracy in making decisions of key importance to the state.
One of the main slogans of noble democracy was equality, which began to be particularly emphasized from the end of the 16th century. Indeed—unlike most European countries—in Poland, there was no legal division into titled aristocracy and lower nobility. However, there were enormous differences in the material situation of the “noble brethren.” The bottom of this ladder was occupied by the “gołota”—nobility without land, in the 16th century often living in cities and engaging in trade or crafts, later entering service mainly under magnates or wealthy nobility. The gołota was not admitted to land offices or assembly functions, but when one of them acquired land estates, they regained certain noble rights. No such restrictions applied to the petty nobility, who owned a small plot of land and cultivated it themselves, without subjects. The majority of the nobility consisted of owners of one to several villages—the so-called middle nobility, which set the tone for the country’s political life. They displayed great economic, political, and cultural activity, shaping behavioral patterns. Finally, the top of the ladder was occupied by the magnates, owners of dozens of villages, towns, and small towns.
Among the nobility, there was a certain sense of public duty, which led to the creation of a specific model of a political activist, ready for relatively selfless activity in assemblies, sejms, courts, and offices. Over time, however, at least from the early 17th century, this model fell to the level of an empty slogan, and maintaining noble freedoms became the nobility’s most important goal, which they identified with the state’s interest. Instead of selflessness, self-interest took hold. The common attachment to freedom across the entire noble estate did not prevent individual strata from fighting for hegemony in the state. This struggle between the magnates and the middle nobility became the main driving force of internal politics in the 16th and the first half of the 17th centuries.
The nobility in the Commonwealth was neither uniform in terms of nationality nor religion. However, the principle of tolerance dominated in the state. Neither religion nor nationality affected the ability to hold office. This tolerance was developed through the nobility’s contact with various communities and ways of thinking. It also sparked creative drive or at least a love for beauty and art. Hence, the nobility left such a profound mark on the entire cultural life of the “Golden Age.”
CONCLUSION
Noble democracy had both positive and negative traits. From the 15th century, when the nobility came to power, Poland under their rule experienced a period of growth into a European power. It was a time of excellent rulers, territorial and economic strength, as well as cultural development and religious tolerance. Despite this, by the end of the 18th century, the Polish state ceased to exist. The causes of the crisis and downfall can be sought, among other things, in the Sarmatian lawlessness of the nobility, the lack of strong royal authority, and the repeated interventions of foreign states in Poland’s internal affairs. After a period of splendor, Poland, which at the beginning of the 16th century appeared as a state governed by society, vanished from the map of Europe. It perished by its own will.
Bibliography:
SZLACHTA
W Polsce nie było prawnego podziału na utytułowaną arystokrację "panów" i niższą szlachtę:
a) gołota - zajmowała najniższą pozycję; była to szlachta nie posiadająca ziemi; w XVI w. często żyjąca w miastach i trudniąca się lichwą, kupiectwem lub rzemiosłem, z czasem wstępująca na służbę głównie u magnatów czy u zamożnej szlachty; nie była ona dopuszczana do urzędów ziemskich i funkcji sejmikowych (jednak gdy nabywał lub wydzierżawiał dobra ziemskie, odzyskiwał pełne prawa szlacheckie).
2. szlachta zagrodowa - posiadała niewielki płacheć gruntu i sama uprawiała swą rolę, nie mając podanych; zamieszkiwała szczególnie licznie Mazowsze i Podlasie, a występowała także Wielkopolsce, Małopolsce i na Pomorzu; jej pozycja gospodarcza zbliżała ją do chłopów; płaciła tak jak oni podatki.
3. szlachta średnia - byli to posiadacze od 1 wsi (czy tylko jej części) do kilkunastu; przejawiała ona wielką aktywność gospodarczą, polityczną, kulturalną; tworzyła wzorce postępowania.
4. magnateria - posiadacze kilkudziesięciu czy kilkuset wsi, miast i miasteczek; należeli do niej potomkowie możnowładczych rodzin w Polsce, dawni książęta z terenów Litwy i Rusi lub ludzie, którzy własnym wysiłkiem, ale i przy pomocy łaski królewskiej dochodzili do zamożności; magnatom przypadały najważniejsze urzędy państwowe i kościelne; oni wchodzili głównie w skład senatu, w XVIw. chętnie przybierali cudzoziemskie tytuły książąt czy hrabiów (od cesarza lub papieża), póki w 1638r. sejm nie zabronił przyjmowania wszelkich tytułów i ich używania, wyjątek stanowiły rodziny, które z tytułem podpisały akt unii lubelskiej.
Ź stan szlachecki uformował się z 2 warstw społecznych: możnowładztwa i rycerstwa,
Ź w XVIw. zaznaczała się różnica prawna między obu grupami, wyrażająca się w tym, że za zabicie lub zranienie możnowładcy obowiązywało wyższe odszkodowanie niż za zwykłego rycerza,
Ź w Polsce nie doszło do szerszego uzależnienia drobnego rycerstwa od możnowładców,
Ź dla zatarcia różnic prawnych między możnowładztwem a rycerstwem i prawnego wyodrębnienia stanu szlacheckiego ogromne znaczenie miały przywileje generalne nadawane dla całej szlachty:
- przywilej koszycki Ludwika Węgierskiego - 1374r.
- przywilej czerwiński z 1422r.
- przywilej jedlneński z 1430r.
- przywilej cerkwicko-nieszawski z 1454r.
Przywileje te:
Ź zwalniały szlachtę od większości podatków,
Ź gwarantowały nietykalność osobistą i majątkową,
Ź nadawały określone prawa sejmikom szlacheckim,
Ź szlachcicem był ten, kto urodził się w rodzinie szlacheckiej, posiadał pełne prawo własności ziemi, podlegał sądownictwu szlacheckiemu; przywilejem jego było używanie herbu, duże znaczenie miały rody heraldyczne, do których należały rodziny używające tego samego herbu, często nie spokrewnione ze sobą,
Ź w XIV w. i początkach XV w. nie był to jeszcze stan zamknięty; przedstawiciele mieszczaństwa, a nawet wzbogaceni chłopi, mogli wejść w posiadanie kawałka ziemi i legalnie lub nielegalnie uzyskać prawa szlacheckie,
Ź stan szlachecki w Polsce był wyjątkowo liczny i u schyłku Średniowiecza obejmował ok.10% ludności,
Ź dominującą pozycję zajmowali możnowładcy, którzy dysponowali w XVw. ogromnymi majątkami ziemskimi (Małopolska), na które składały się także zastawiane przez władców dobra królewskie (nie był to jednak zamknięty krąg kilkudziesięciu rodów),
Ź władcy późnego Średniowiecza bardzo często urzędy centralne powierzali ludziom wywodzącym się ze średniego rycerstwa, którzy w ten sposób awansowali do szeregów możnowładztwa.
Uprawnienia szlachty:
Ź miała wyłącznie prawa do aktywnego uczestniczenia w sejmach i sejmikach, do obsadzania urzędów państwowych, do elekcji króla,
Ź szlachcic mógł nabywać ziemie, od 1573r, zapewniano mu także prawo do wydobywania z gruntów należących kruszców, soli i siarki,
Ź szlachcica nie można było wziąć bez wyroku sądowego - dom jego był nietykalny, grunty wolne od stałych podatków (prócz szlachty zagrodowej),
Ź towary należące do szlachcica nie podlegały cłom (prócz rzadko uchwalonego cła generalnego, szlachcic otrzymywał po niższej cenie sól,
Ź szlachcic był obciążany do udziału w rzadko zwoływanym pospolitym ruszeniu,
Ź narzucała miastom zasadę, że uchwalone przez nią podatki dla całego państwa obciążają mieszczan.
W 1578r. sejm uchwalił, że król może nadawać szlachectwo tylko w czasie sejmu - wyjątek mogła stanowić nobilitacja za męstwo wojenne.
Do końca XVI w. ani religia, ani narodowość nie miały wpływu na możliwość osiągnięcia urzędu lub na zasiadanie w sejmie czy też na otrzymanie nadań królewskich. Szlachta znalazła dla siebie wzory w rzymskiej republice.
Ź Przedstawiciele stolic oraz miast pruskich mieli prawo do uczestniczenia w zjazdach walnych (łącznie z zjazdami, które obierały na tron polski kolejnych Jagiellonów, nie odgrywali oni tam większej roli.
Przywileje stanowe szlachty polskiej
Rok Przywilej Władca Treść przywileju
1355r. W Budzie Ludwik Węgierski zobowiązywał się, że gdy zostanie królem: a) nie będzie nakładał bez zgody szlachty nadzwyczajnych podatków, b) nie będzie rezygnował z obowiązku utrzymania króla i jego orszaku w czasie podróży po kraju.
1374r. koszycki Ludwik Węgierski król gwarantował szlachcie w zamian za uznanie praw do korony polskiej jednej z jego córek, następujące uprawnienie: Ź zwolnienie z poradlnego z wyjątkiem 2 groszy łana chłopskiego łan - obszar ziemi. Ź zwolnienie od obowiązku budowy i naprawy zamków, Ź wprowadzi odszkodowanie za udział szlachty w wyprawach poza granicami kraju, Ź Urząd starosty miał być nadawany tylko Polakom, a inne urzędy szlachcie z danej ziemi.
1388r. piotrkowski Wł. Jagiełło Ź zatwierdzał dotychczasowe prawa i przywileje.
1422r. czerwiński Wł. Jagiełło Ź król zabraniał konfiskaty lub zajmowania majątków szlacheckich, bez wyroku sądowego, Ź król bez uzyskania zgody rady królewskiej nie mógł bić monety.
1423r. bardzki Wł. Jagiełło Ź regulował przepisy dotyczące opuszczania wsi przez kmieci, Ź usuwania "buntowniczego" sołtysa przez przymusowy wykup sołectw, Ź kontroli urzędników ziemskich nad miarami, wagami i cenami w miastach.
1430r. jedlneński, potwierdzony królewskim Wł. Jagiełło Ź król zatwierdzał dawne przywileje szlachty i duchowieństwa, zapewniał szlachcie nietykalność osobistą i majątkową bez wyroku sądu królewskiego; rozszerzał prawa polskie na ziemie ruskie.
1454r. cerkwicko-nieszawski Kazimierz Jagiellończyk Ź król nie mógł zwoływać pospolitego ruszenia oraz nakładać podatków bez zgody ziemskich sejmików
ROZWÓJ DEMOKRACJI SZLACHECKIEJ W RZECZYPOSPOLITEJ OBOJGA NARODÓW XVI-XVIII W.
Demokracja szlachecka to ustrój, który ukształtował się w Polsce w XV-XVI w. dzięki uzyskanym przez szlachtę przywilejom. Zapewniał on jej przewagę nad pozostałymi stanami i wpływ na politykę wewnętrzną i zagraniczną państwa. Przywileje były aktami prawnymi, na mocy których szlachta zyskała uprawnienia polityczne, gospodarcze, sądowo-administracyjne i ekonomiczne, a także zwolnienia z niektórych obowiązków prawa publicznego.
Na początku warto wspomnieć, jak szlachta zdobywała swoje przywileje. W 1370 r. na mocy decyzji Kazimierza Wielkiego tron polski objął Ludwik Andegaweński. Ponieważ był monarchą obcym, nie legitymował się prawami dziedzicznymi do korony polskiej. By utrzymać swą władzę w królestwie, musiał bardziej niż jego poprzednik liczyć się z opiniami i nastrojami społeczeństwa polskiego, nie tylko możnowładców, lecz również szlachty i mieszczan. Rządy Ludwika budziły powszechne niezadowolenie. Wybuchały zamieszki, a nawet otwarte bunty. Szlachta poczuła swą siłę. Poparcie części możnowładztwa nie mogło wystarczyć królowi do ugruntowania swej dynastii w Polsce. Fakt, iż nie miał on męskich potomków, lecz jedynie córki, dodatkowo komplikował sytuację. Pragnąc zapewnić jednej z nich tron w Polsce, musiał się odwołać nie do rady królewskiej, lecz do ogółu szlachty. Na zjeździe przedstawicieli stanów w Koszycach w 1374 r. szlachta wyraziła zgodę na uznanie jednej z córek Ludwika za następczynię tronu polskiego w zamian za uzyskany przywilej, zwalniający ją od podatku poradlnego, z wyjątkiem 2 groszy rocznie od łanu użytkowanego przez chłopa, które miały być płacone „na znak najwyższej zwierzchności” królewskiej. Przywilej koszycki zawierał szereg innych zobowiązań monarchy, takich jak: zwolnienie szlachty od obowiązku pomocy przy budowie twierdz obronnych, jeśli szlachta uprzednio nie wyraziła na to zgody; obowiązek wykupu z niewoli szlachcica, który popadł w nią w czasie wyprawy zagranicznej organizowanej przez króla; obsadzanie urzędów starościńskich tylko przez Polaków; zachowanie całości i integralności terytorium państwowego. Przywilej Ludwika ostatecznie ugruntował publiczno-prawny charakter władzy królewskiej; monarcha w swych poczynaniach był odtąd skrępowany wolą stanu szlacheckiego, zobowiązywał się rządzić przy jego udziale (na przykład mianować urzędników ziemskich mógł tylko spośród szlachty osiadłej w danej ziemi). Pomału zaczynała się wytwarzać reguła, iż urzędnik ziemski bardziej jest reprezentantem i wykonawcą woli szlachty niż przedstawicielem władzy państwowej.
Po przywileju koszyckim posypały się następne. Szczególną rolę odegrał król Władysław Jagiełło, który nie tylko nie posiadał żadnych praw dziedzicznych do korony polskiej, ale przed objęciem tronu polskiego i małżeństwem z Jadwigą był poganinem. Jako małżonek Jadwigi był współkrólem i po jej śmierci stany królestwa musiały ponownie potwierdzić jego prawo do zasiadania na tronie. Zmusiło go to do nadania licznych przywilejów szlachcie i możnowładztwu, krępowało samodzielność działania. W 1388 r. wydał przywilej w Piotrkowie, w którym potwierdził i rozszerzył przywileje Ludwika Węgierskiego. W 1422 r. szlachta uzyskała przywilej czerwiński, który gwarantował nietykalność dóbr szlacheckich, uniemożliwiając królowi zajęcie ich bądź konfiskatę bez wyroku sądowego; utwierdzał zasadę wyrokowania przez sądy, opartego wyłącznie na prawie pisanym; zakazywał łączenia urzędu starosty i sędziego ziemskiego. Przywilej warcki z roku 1423 zezwalał szlachcie na wykup sołectwa, jeśli sołtys okazał się krnąbrny i nieposłuszny. W 1425 r. wydano jeszcze przywilej brzeski, a także jedlneński w 1430 r., natomiast najobszerniejszy, potwierdzający wszystkie dotychczas wydane przywileje, był statut krakowski z 1433 r.
Istotne znaczenie dla szlachty miał także przywilej cerekwicki z 1454 r., w którym król zobowiązywał się, że na urząd pisarza ziemskiego będzie powoływał jednego spośród czterech kandydatów przedstawionych mu przez szlachtę danej ziemi. Stanowiło to istotny krok ku pełnemu wpływowi samorządu szlacheckiego na obsadę ważnych, bo wyposażonych w realne kompetencje, urzędów ziemskich. Słabła w ten sposób pozycja króla wobec urzędników terytorialnych. Inny, wydany w 1454 r., przywilej niszewski sprawił, że szlachta zyskała wiele korzyści gospodarczych. Fundamentalną dla państwa szlacheckiego zasadę wprowadziła konstytucja uchwalona w 1505 r. w Radomiu. Zasada ta określała, iż nic nowego (nihil novi) nie można ustanowić w dziedzinie praw ogólnopaństwowych i uprawnień stanu szlacheckiego bez zgody obu izb sejmu: senatu i izby poselskiej. Konstytucja ta, określając równe kompetencje obu izb w dziedzinie ustawodawstwa i kierowania bieżącą polityką państwa, ustanawiała tym samym demokrację szlachecką, w której sejm realizował wolę rzesz szlacheckich.
Wszystkie wyżej wymienione przywileje sprawiły, że rola szlachty w państwie wzrosła kosztem osłabienia władzy monarszej. Formowanie się stanu szlacheckiego i wzrost jego znaczenia nastąpił także na Litwie, która w pierwszej połowie XVI w. przechodziła głębokie przemiany wewnętrzne, zbliżające jej ustrój społeczny i ekonomiczny do stosunków panujących w Polsce. Duże znaczenie odegrało tutaj wydanie Statutów litewskich, które kodyfikowały prawa i zwiększały uprawnienia polityczne szlachty. W miarę umacniania się jej pozycji ekonomicznej, a także w miarę upodabniania się pod względem ustrojowo-politycznym Litwy i Polski, rosło po obu stronach dążenie do zacieśnienia związku tych krajów. Rokowania polsko-litewskie rozpoczęły się na sejmie w 1563-1564 r., gdzie Zygmunt August przelał swe prawa dziedziczne do Litwy na Koronę. Początkowo pertraktacje nie dały jednak rezultatu. Magnateria litewska, nie chcąc tracić swej dominującej pozycji, godziła się tylko na luźny związek. Rozstrzygnięcie zapadło na wspólnym sejmie polsko-litewskim w Lublinie w 1569 r. Gdy niezadowoleni magnaci litewscy przerwali toczone tam rokowania i wrócili na Litwę, Zygmunt August ogłosił wcielenie do Korony pogranicznych obszarów skolonizowanego przez drobną szlachtę mazowiecką Podlasia, a także Wołynia i Naddnieprza, województwa kijowskiego i bracławskiego. Szlachta tych ziem została zrównana w prawach ze szlachtą koronną, wprowadzony został ustrój polski. W obliczu tego faktu i pod wzrastającym naciskiem średniej szlachty magnaci litewscy wrócili do Lublina, gdzie 1 lipca zaprzysiężono unię między obu państwami. Miała ona charakter ściśle szlachecki i była przeprowadzona wyłącznie w interesie tej klasy.
Unia lubelska przewidywała posiadanie wspólnego, razem wybieranego władcy, wspólny sejm, senat i monetę tej samej wartości (choć wybijaną oddzielnie na Litwie i w Koronie). Oba kraje miały prowadzić wspólną politykę zagraniczną i wojskową, jakkolwiek pozostały odrębne dla Litwy urzędy, włącznie z najwyższymi, odrębne wojsko, skarb państwa i sądownictwo. Utrzymały się także liczne odrębności ustrojowe. Natomiast szlachta polska i litewska mogła na terenie całego państwa swobodnie nabywać dobra i osiedlać się. W ten sposób z Polski i Litwy stworzono Rzeczpospolitą Obojga Narodów, w której wyłącznie szlachta mogła cieszyć się pełną swobodą i wolnością.
Szlachta polska i litewska prowadziła podobny, głównie ziemiański tryb życia. Poprzez wspólne uczestnictwo w instytucjach o randze ogólnopaństwowej, dzięki różnorakim kontaktom o charakterze politycznym, gospodarczym, rodzinnym, nastąpiło upodobnienie szlachty z różnych prowincji. Wspólnota położenia prawnego i wspólnota interesów pociągały za sobą unifikację w dziedzinie języka, kultury i w ostatecznym rezultacie również wyznania. Tę wspólnotę w XVI w. określano mianem narodu szlacheckiego, który to stanowił do 10 % ludności.
W Rzeczypospolitej urzędy państwowe takie jak kanclerz, podkanclerzy, podskarbi, marszałek wielki, hetman wielki, jak i urzędy terytorialne, tj. starosta, wojewoda, kasztelan, oddzielne były dla Korony i Litwy, a obsadzali je tylko członkowie panującego stanu. Większość szlacheckich urzędników nie miała wyższego wykształcenia prawniczego. Urzędy sprawowane były dożywotnio i nadawane w zasadzie niezależnie od przygotowania kandydata do pełnienia określonej funkcji.
Do samorządu należały sejmiki i sądy ziemskie. Każdy z sejmików stanowił najwyższą i w istocie jedyną władzę terytorium, które obejmował swym zasięgiem. W końcu XVI w. wyodrębniły się: sejmiki przedsejmowe, które wybierały i wysyłały posłów na sejm walny, zaopatrując ich w instrukcje, sejmiki deputackie, na których szlachta dokonywała elekcji deputatów do Trybunału (koronnego i litewskiego), sejmiki elekcyjne, które wybierały urzędników powiatowych oraz kandydatów do królewskiej nominacji na sędziego, sejmiki relacyjne, przyjmujące sprawozdania posłów z obrad sejmu i podejmujące decyzje o poborze podatków. Różne rodzaje sejmików zbierały się jako zgromadzenie ogółu obywateli ziemi, powiatu czy województwa. Brali w nich udział - z własnej woli i poczucia obowiązku - najwyżsi rangą urzędnicy danego terenu, np. wojewoda, kasztelan. W sejmikach uczestniczyła również elita danego terytorium, a więc szlachta obdarzona rzeczywistymi (podkomorzy) lub tylko tytularnymi godnościami (chorąży, wojski, cześnik, miecznik, krajczy, stolnik, podskarbi, skarbnik). Gromadząc ogół szlachty danego terytorium, sejmik stanowił realizację idei demokracji bezpośredniej.
Sejmiki bywały liczne i głośne, rzadko spokojne. Każdy szlachcic, choć był najuboższy, starał się zjawić na sejmiku, aby zademonstrować swe znaczenie polityczne; tam, gdzie w powiecie dużo było szlachty zaściankowej, sejmik przybierał zewnętrzny wygląd jarmarku lub jakiegoś wielkiego przyjęcia dla tłumów. Zamożniejsza i średnia szlachta bywała stale zapraszana przez magnatów-protektorów, skarbiących sobie w ten sposób głosy. Obrady sejmikowe odbywały się najczęściej w kościele, który to zmieniano w dom obrad bardzo świecki, najczęściej burzliwy, często gorszący. Ale kościół, choć obrany ze względu na największą przestrzeń, nie wystarczał dla tłumów chcących brać udział w sejmiku. Pełno więc było szlachty na przykościelnym cmentarzu, na placach, ulicach miasteczka. W miarę odległości od kościoła rosła liczba coraz mniej zainteresowanych przebiegiem obrad. Niektórzy obecni czekali tylko okazji, by móc krzyczeć lub nawet wydobyć szablę. Bójki sejmikowe były częste: za dużo było uczestników, za dużo temperamentu, za mało dyscypliny. Jeszcze do połowy XVII w. przebieg sejmików był spokojniejszy, ale potem, wraz z obniżeniem się poziomu kultury politycznej, mało który sejmik obszedł się bez zwady.
Do samorządu należały także sądy szlacheckie (sąd ziemski i sąd podkomorski), rozpatrujące na okresowo odbywanych sesjach sprawy szlachty osiadłej w ziemi lub powiecie. Członkowie tych sądów byli wybierani na sejmikach, a następnie prezentowani królowi do nominacji. Stale urzędował sąd grodzki, sprawowany przez starostę w mieście będącym siedzibą starostwa. Od wyroku wszystkich wymienionych sądów szlachcic mógł się odwołać do Trybunału - Koronnego lub Litewskiego, w zależności od miejsca zamieszkania. Trybunały stały się w praktyce instytucją rozjemczą w częstych sporach pomiędzy szlachtą a duchowieństwem. Dla wszystkich typów sądów najwyższą instancję odwoławczą stanowił sąd sejmowy, sprawowany przez króla. Orzekał on w sprawach najcięższych, tj. zdrady stanu, zabójstw, mógł zasądzić najwyższe kary: śmierci, pozbawienia praw publicznych i honorowych, wygnania z kraju.
Charakterystyczną cechą szlacheckiego wymiaru sprawiedliwości był brak władzy wykonawczej, zdolnej egzekwować wyroki sądowe. Urzędy wojewodów, kasztelanów i starostów nie dysponowały odpowiednią siłą policyjną. Stąd wielu szlacheckich oskarżonych mogło pozostawać praktycznie bezkarnymi. Egzekucja wyroków spadła na barki lokalnej społeczności, która stworzyła instytucję zajazdu, czyli zbiorowego wykonania wyroku sądowego przez szlachtę zebraną pod wodzą starosty.
W Rzeczypospolitej ośrodkiem władzy państwowej był sejm. Tak zwanym pierwszym stanem sejmującym był król. Tylko on miał prawo i obowiązek zwoływania sejmu. Ustalał datę obrad, miał prawo mianowania urzędników i nadawania im ziemi, miał inicjatywę ustawodawczą, kierował polityką zagraniczną. Sejm składał się z dwóch izb: Senatu i Izby Poselskiej. W skład Senatu wchodzili arcybiskupi i biskupi, wojewodowie i kasztelanowie, ministrowie koronni i litewscy. Jako całość stanowił on ciało doradcze, którego opinia oddziaływała na bieg wydarzeń. Izba Poselska uosabiała jak gdyby całe społeczeństwo szlacheckie, stan rycerski oraz po części mieszczaństwo miast królewskich. Zakres kompetencji izby był nieograniczony. Decydowała, a raczej potwierdzała decyzje ogółu we wszystkich dotyczących go kwestiach - wojny i pokoju, lenna pruskiego, rozgraniczenia powiatów.
Sejm, zgodnie z panującym zwyczajem, rozpoczynała msza św. celebrowana przez jednego z biskupów, po czym izby obradowały oddzielnie. Przerywano je spotkaniami z monarchą i senatorami, powoływano też wspólne komisje do załatwiania poszczególnych spraw. Przyjęte przez Izbę Poselską, Senat i zaaprobowane przez króla uchwały dzieliły się na: konstytucje (statuty), które zawierały postanowienia o charakterze prawnym lub decyzje polityczne, oraz uniwersały poborowe określające rodzaj, wysokość uchwalonych podatków i tryb ich ściągania, reformy podatkowe.
Funkcje sejmu były następujące: uchwalał ustawy, podatki, nadawał szlachectwo, przyjmował posłów, kontrolował skarb, zwoływał pospolite ruszenie, dysponował prawem łaski i amnestii. Praca sejmu pozostawiała wiele do życzenia. Do najpoważniejszych niedomogów należało: spóźnianie się posłów i senatorów, powracanie do spraw już raz przedyskutowanych.
Demokratyczne mechanizmy życia politycznego wymagały debat, dysput, argumentów. Należało ludzi przekonywać, jeżeli którakolwiek grupa polityczna chciała, czy to na forum sejmikowym, czy sejmowym, przeforsować swój punkt widzenia. Dzięki temu, bardziej niż w jakimkolwiek innym kraju europejskim, opinia publiczna w Polsce zaczęła odgrywać rolę szczególnie ważną. Stała się ona istotnym czynnikiem w rozgrywkach politycznych. Królowie polscy chciwie domagali się od swych stronników nadsyłania wieści o postawie szlachty wobec konkretnych spraw, o jej opinii i stanowisku. Wytworzył się model ustrojowy, w którym król mógł bez poważniejszych wstrząsów wewnętrznych czynić konkretne posunięcia dyplomatyczne, faworyzować jedne ugrupowania lub nawet szykanować inne, prowadzić politykę rozdawnictwa dóbr i urzędów, ale nie mógł bez szlacheckich podatków przedsięwziąć jakiejkolwiek poważniejszej inicjatywy militarnej, ani też bez poparcia szlachty przeprowadzić jakichkolwiek poważniejszych zmian w urządzeniach wewnętrznych Rzeczypospolitej. Nie oznacza to jednak, że szlachta stała się siłą zdolną przeforsować własny program bez monarchy, a tym bardziej wbrew monarsze. Wszystkie pozytywne osiągnięcia ustawodawcze sejmu polskiego stanowiły w ostatecznym rachunku wynik współdziałania szlachty i tronu, nawet jeśli było ono w jakiejś mierze przez jedną lub drugą stronę wymuszane lub jeśli opierało się na kompromisie. Obie strony nie dysponowały wystarczająco silną pozycją polityczną, zdolną do realizacji określonego programu; obie jednak były na tyle mocne, by skutecznie pokrzyżować plany strony drugiej.
W procesie kształtowania się opinii publicznej, obok informacji, propagandy i agitacji, doniosłą rolę odgrywały czynniki stałe. Były to w pierwszym rzędzie naczelne wartości ideologiczne stanu szlacheckiego: wolność, równość przede wszystkim, ale także wrodzony pacyfizm szlachty, podejrzliwość w stosunku do tronu, niechęć do ponoszenia ciężarów na rzecz państwa, na Litwie - obawa przed naruszeniem zasady odrębności Wielkiego Księstwa.
Szlachta, uwolniwszy się formalnie od przewagi magnaterii, urządzała państwo według własnych koncepcji. Wszystkie jej poczynania ustawodawcze zmierzały do tego, by zabezpieczyć się przed możliwością wzmocnienia władzy królewskiej, przed absolutyzmem. Temu celowi służyć miała wolna elekcja viritim, to znaczy obiór nowego króla przez - teoretycznie - całą szlachtę, na specjalnie w tym celu zwołanym zjeździe. Była to w istocie próba wprowadzenia demokracji bezpośredniej przy podejmowaniu decyzji o kluczowym dla państwa znaczeniu.
Jednym z naczelnych haseł demokracji szlacheckiej była równość, co szczególnie zaczęto podkreślać od końca XVI w. Rzeczywiście - w odróżnieniu od większości krajów europejskich - w Polsce nie było prawnego podziału na utytułowaną arystokrację i niższą szlachtę. Występowały wszakże olbrzymie różnice w materialnym położeniu „braci szlachty”. Dno tej drabiny zajmowała „gołota” - szlachta nie posiadająca ziemi, w XVI w. często żyjąca w miastach i trudniąca się kupiectwem lub rzemiosłem, z czasem wstępująca na służbę głównie u magnatów czy u zamożnej szlachty. Gołota nie była dopuszczana do urzędów ziemskich ani funkcji sejmikowych, jednak gdy jej przedstawiciel nabył dobra ziemskie, odzyskiwał pewne prawa szlacheckie. Nie stosowano takich ograniczeń do szlachty zagrodowej, która posiadała niewielki obszar ziemi i sama uprawiała swą rolę, nie mając poddanych. Większość szlachty stanowili posiadacze od jednej wsi do kilkunastu - tzw. szlachta średnia, która nadawała ton życiu politycznemu kraju. Przejawiała wielką aktywność gospodarczą, polityczną, kulturalną, w tworzeniu wzorców postępowania. Wreszcie szczyt drabiny zajmowała magnateria, posiadacze kilkudziesięciu wsi, miast i miasteczek.
Wśród szlachty panowało pewne poczucie obowiązku publicznego, które doprowadziło do wytworzenia swoistego wzorca działacza politycznego, gotowego do dość bezinteresownej działalności na sejmikach, sejmach, w sądach, urzędach. Z czasem jednak, a dzieje się tak przynajmniej od początków XVII w., wzorzec ten spadł do roli sloganu bez pokrycia, a utrzymanie wolności szlacheckich stało się dla szlachty najważniejszym celem, który utożsamiała z interesem państwa. Zamiast bezinteresowności rozpanoszyła się prywata. Wspólne dla całego stanu szlacheckiego przywiązanie do wolności nie powstrzymało poszczególnych warstw od walki o hegemonię w państwie. Walka ta między magnaterią a średnią szlachtą stała się głównym motorem polityki wewnętrznej w XVI i w pierwszej połowie XVII w.
Szlachta w Rzeczypospolitej nie była jednolita ani pod względem narodowościowym, ani religijnym. W państwie dominowała jednak zasada tolerancji. Ani religia, ani narodowość nie miały wpływu na możliwość osiągnięcia urzędu. Tolerancja ta wyrobiona została poprzez zetknięcie się szlachty z różnymi społecznościami i sposobami myślenia. Budziło ono także pęd twórczy lub przynajmniej zamiłowanie do piękna i sztuki. Stąd też szlachta wycisnęła tak przemożne piętno na całości życia kulturalnego „złotego wieku”.
ШЛЯХТА
У Польщі не було юридичного поділу на титуловану аристократію («панів») та нижчу шляхту:
а) Голота – займала найнижчу позицію; це була шляхта, яка не володіла землею; у XVI столітті часто проживала в містах і займалася лихварством, торгівлею або ремеслами, згодом вступала на службу переважно до магнатів чи заможної шляхти; вона не допускалася до земських урядів та функцій сеймиків (однак, придбавши або орендувавши земельні маєтки, відновлювала повні шляхетські права).
2. Дрібна шляхта – володіла невеликою ділянкою землі та сама її обробляла, не маючи підданих; особливо чисельно проживала на Мазовії та Підляшші, а також була присутня у Великій Польщі, Малій Польщі та Помор’ї; її економічне становище наближало її до селян; вона сплачувала податки, як і вони.
3. Середня шляхта – власники від одного села (або його частини) до кількох; вони виявляли велику економічну, політичну та культурну активність; створювали зразки поведінки.
4. Магнати – власники десятків чи сотень сіл, міст і містечок; до них належали нащадки можновладних родин у Польщі, колишні князі з територій Литви та Русі або люди, які власними зусиллями, але також за допомогою королівської милості досягали заможності; магнати обіймали найважливіші державні та церковні посади; вони переважно входили до складу сенату, у XVI столітті охоче приймали іноземні титули князів чи графів (від імператора або папи), доки у 1638 році сейм не заборонив приймати та використовувати будь-які титули, за винятком родин, які підписали акт Люблінської унії з титулом.
- Шляхетський стан сформувався з двох соціальних верств: можновладців та рицарів.
- У XVI столітті між цими двома групами існувала юридична різниця, яка виражалася у вищій компенсації за вбивство або поранення можновладця порівняно зі звичайним лицарем.
- У Польщі не було широкої залежності дрібного рицарства від можновладців.
- Для усунення юридичних відмінностей між можновладцями та рицарством і юридичного виокремлення шляхетського стану величезне значення мали загальні привілеї, надані всій шляхті:
- Кошицький привілей Людовика Угорського – 1374 р.
- Червінський привілей 1422 р.
- Єдлінський привілей 1430 р.
- Цереквицько-Нешавський привілей 1454 р.
Ці привілеї:
- Звільняли шляхту від більшості податків,
- Гарантували особисту та майнову недоторканність,
- Надавали певні права шляхетським сеймикам,
- Шляхтичем був той, хто народився у шляхетській родині, повністю володів землею та підлягав шляхетському судочинству; його привілеєм було використання герба, велике значення мали геральдичні роди, до яких належали сім’ї, що використовували один і той же герб, часто не пов’язані між собою,
- У XIV і на початку XV століття це ще не був закритий стан; представники міщанства, і навіть заможні селяни, могли отримати у володіння шматок землі та легально чи нелегально здобути шляхетські права,
- Шляхетський стан у Польщі був надзвичайно численним і наприкінці середньовіччя охоплював близько 10% населення,
- Домінуючу позицію займали можновладці, які у XV столітті розпоряджалися величезними земельними маєтками (Мала Польща), до яких входили також королівські маєтки, заставлені правителями (хоча це не був закритий круг кількох десятків родів),
- Пізньосередньовічні правителі часто доручали центральні уряди людям, які походили із середнього рицарства, які таким чином просувалися до лав можновладців.
Привілеї шляхти:
- Вона мала виключне право активно брати участь у сеймах та сеймиках, займати державні посади, обирати короля,
- Шляхтич міг купувати землі, а з 1573 року йому також гарантувалося право видобувати з належних земель копалини, сіль і сірку,
- Шляхтича не можна було арештувати без судового вироку – його дім був недоторканним, землі вільними від регулярних податків (крім дрібної шляхти),
- Товари, що належали шляхтичеві, звільнялися від мит (крім рідко ухваленого загального мита), шляхтич отримував сіль за нижчою ціною,
- Шляхтич був зобов’язаний брати участь у рідко скликаному загальному ополченні,
- Нав’яз